İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI (DRONE) VE TÜRK HUKUKU İLE İLİŞKİLERİ
“Drone” olarak da adlandırılan insansız hava araçları artık günlük hayatımızın bir parçası haline gelmiştir. Drone’ lar kolluk kuvvetleri, yangın söndürme, askeri faaliyet, fotoğraf veya video yapma, arazi gözetimi, taşımacılık, vahşi yaşam izleme, arama ve kurtarma operasyonları, haritacılık, atmosferik çalışma, afet müdahalesi, haberleşme, sınır devriyesi faaliyetleri ve eğlenceye hizmet etme amaçlı kullanılmaktadırlar.
Birçok alanda kullanılan ve insan hayatını kolaylaştıran drone ‘lar dünyada büyük bir hızla yayılmakla birlikte ülkemizde İnsansız Hava Aracı (İHA) sayısı ile İnsansız Hava Aracı Pilotu (İHAP) sayısı her yıl hızla artış göstermektedir.
Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü resmi web sitesinde yapmış olduğu resmi açıklamada, insansız hava aracı pilot (İHAP) sayısının 2018 yılsonu itibariyle 35 bine, insansız hava aracı (İHA) sayısının ise 27 bine yükselmiş olduğunu açıklamış olup 2019 yılı kayıtlarına göre ise 7 bin İHA daha eklendiğini, İHA pilotu sayısının ise 13 bin artarak rekor bir büyüme gösterdiğini bildirmiştir.
Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü tarafından 2016 ila 2019 yılları arasında açıklanan verileri tablo halinde inceleyecek olursak İHA VE İHAP sayıları aşağıdaki gibidir:
Tablo incelendiğinde Türkiye’ de gerek İHA sayısında gerekse de İHA pilot sayısında her yıl artış olduğu görülmektedir.
Ülke dışındaki verilerden de bahsedilecek olursa; Aralık 2015 - Mart 2016 arasında ABD'de 408.000 İnsansız Hava Aracı kaydedilmiştir.1
2020 yılı itibariyle ise Federal Havacılık İdaresi'ne 1.1 milyondan fazla eğlence/hobi amacıyla kullanılan İnsansız Hava Aracı kayıtlıdır.2
Almanya'da ise 2019 yılında yaklaşık 500.000 drone kullanımı yapılmış olup bunların büyük bir kısmı özel yani şahsi olarak kullanılmıştır.
İnsansız Hava Araçlarının kategorizasyonu aşağıda yer alan şemada gösterilmiştir.
İnsansız Hava Araçlarının Hukuki Durumu
Türk hukukunda insansız hava araçları ile ilgili “İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatı (SHT – İHA)” bulunmaktadır.
İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatının (SHT-İHA) amacı Türk Hava Sahasında işletilecek veya kullanılacak sivil İnsansız Hava Aracı (İHA) sistemlerinin ithali, satışı, kayıt ve tescili, uçuşa elverişliliğin sağlanması, sistemleri kullanacak kişilerin sahip olması gereken nitelikleri, hava trafik hizmetleri ve İHA operasyonlarına ilişkin usul ve esasları belirlemektir.
Talimatın kapsamından bahsedilecek olursa; Talimat, Türk Hava Sahasında uçacak İHA'ları, ilgili sistemleri, bunları ithal edecek, satışını yapacak, işletecek ya da kullanacak gerçek ve tüzel kişileri, bu kapsamda görev alacak personeli, İHA ekibini ve hava sahası kullanımı ile verilecek hava trafik hizmetlerini kapsamaktadır.
Bugüne kadar yürürlüğe giren ve yürürlükten kalkan veya revize edilen talimatlar kronolojik olarak aşağıdaki tabloda sıralanmıştır:
Görüldüğü gibi “İnsansız Hava Aracı Sistemlerinin Ayrılmış Hava Sahalarındaki Operasyonlarının Usul ve Esaslarına İlişkin Talimat” İHT Talimatı ’nın yayımlanmasıyla yürürlükten kalkmıştır.
Son olarak 22/02/2016 yayım tarihli İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatı (SHT-İHA) ise revize edilmiş olup halihazırda 12/07/2020 tarihli talimat yürürlüktedir.
22/02/2016 yayım tarihli İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatının revize edilme nedeni ise İnsansız Hava Araçları ile ilgili kurs programlarının Milli Eğitim Bakanlığı ‘nca onaylanmış olmasıdır. Bu onay yayımlanmış olup böylece yetkili eğitim kuruluşları 05.07.2020 tarihinden itibaren Milli Eğitim Bakanlığı kurs programı onayı alma şartına tabi olmuşlardır. Bu düzenleme ile birlikte yetkili insansız hava aracı eğitim kuruluşlarının 05.07.2021 tarihine kadar bahse konu kurs programlarını açma iznini Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü’ne ibraz etmeleri gerekmektedir.
İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatı (SHT-İHA) drone’ lar ile ilgili olarak uygulanan tek mevzuat değildir. İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatında (SHT-İHA) bulunmayan düzenlemeler söz konusu olduğunda diğer mevzuatlar kıyasen uygulanacaktır. Söz konusu talimat dışında, drone ile alakalı olarak para cezası kesilmesi halinde idari işlem uygulanabilecek veya aracın suça karışmış olması halinde durum ceza yargılamasına kadar uzanabilecek ve cezai işlem uygulanabilecektir.
Nitekim; geçmişe dönüp kısa bir örnek vermek gerekirse; Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü ve Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü'nün şikayeti üzerine Atatürk Havalimanı hava sahasında uzaktan kumandalı drone uçuran kişi aleyhinde Yargıtay 19. Ceza Daire Türk Ceza Kanununda yer alan "Trafik güvenliğini tehlikeye sokma" suçundan 10 ay hapis cezasına hükmedilmiştir.
Azami kalkış ağırlığı 500 gr (dâhil) - 25kg aralığında olan İnsansız Hava Araçları için Özel Uçuş İzni Belgesi düzenlenmez. Fakat bu kategorideki İnsansız hava araçlarının ticari amaçla uçurulmak istenmesi halinde ise İHA2 sınıfında istenen belgelerin (bu belgeler İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatının 8/3 Maddesinde sayılmıştır) sağlanması zorunludur. Bu belgeler değerlendirilerek şartlar sağlanır ise Özel Uçuş İzin Belgesi düzenlenecektir.
Azami kalkış ağırlığı 4 kg (dâhil) - 25 kg aralığında olan İnsansız hava araçları için Genel Müdürlük tarafından Tahditli Tip Sertifikası, Uçuşa Elverişlilik Sertifikası ve Özel Uçuş İzni Belgesi yerine Genel Müdürlük resmi internet sayfasında örnekleri verilen Emniyet ve Uygunluk Beyanları kabul edilmektedir. Bu beyanların geçerliliği İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatının 8/2 Maddesinde belirtilen hususlara göre değerlendirilecektir.
Azami kalkış ağırlığı 25 kg (dâhil) - 150 kg aralığında olan İnsansız Hava Araçları için İHA 1 kuralları geçerli olmakla; güvenli ve emniyetli operasyon yapma kabiliyeti değerlendirilerek 3 yıl süreli Özel Uçuş İzni Belgesi düzenlenir. Bu araçların güvenli ve emniyetli operasyon yapma kabiliyetinin olup olmadığı İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatının 8/3 Maddesinde belirtilen belgelere göre değerlendirilecektir. Azami kalkış ağırlığı 150 kg (dâhil) ve daha fazla olan İnsansız Hava Araçları için ise Genel Müdürlük tarafından Uçuşa Elverişlilik Sertifikası düzenlenir ve her 3 yılda bir yenilenir. Uçuşa Elverişlilik belgesinin düzenlenebilmesi için İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatının 8/3 Maddesinde belirtilen hususlarla birlikte İnsansız Hava Aracı Sistemleri Talimatının 4. Maddesindeki hususlar aranır.
İHA0 ve IHA1 kategorisindeki hava araçları ve bu araçların pilotu Genel Müdürlük tarafından oluşturulan internet tabanlı Kayıt Sistemine kaydolmak zorundadırlar. Bu kayıtlar, suç işlenmesinin önlenmesi ve suç soruşturmalarında kullanılmak üzere kolluk birimleriyle paylaşılır. Bu yükümlülüğe aykırı hareket edenler ile yurtdışından bireysel olarak getirdiği veya yurtiçinde devraldığı aracı en geç üç gün içinde sisteme kaydettirmeyenlere idari para cezası verilir.3
İHA2 ve İHA3 sınıfındaki araçların tescili zorunluyken İHA0 ve İHA1 kategorisindeki İnsansız Hava Araçları için tescil işlemi yapılmıyor.
Açıklandığı ve örneklendirildiği üzere, her ne kadar insansız hava araçları büyük ölçüde eğlence için kullanılıyor olsalar da popüler olan ve insan hayatını oldukça kolaylaştıran bu araçlar dikkatle ve yasalara uygun kullanılmadığında eğlencenin sonu kötü bitebilecektir.
Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte insansız hava araçlarının kullanım alanları da artış gösterecektir ve gün geçtikçe hayatımızda daha çok yer alacaklardır. O kadar ki drone’ lar artık salgınla mücadelede dahi kullanılır hale gelmiştir. Salgın sürecinde yapılması gerekli olan duyuruları yapıyor, kamu alanı dezenfekte ediyor, temassız kritik malzeme dağıtımı yapıyor ve vücut ısısı ölçüyorlar. Bu araçların kullanım alanları arttıkça ve özellikleri geliştikçe tahmin edilen o ki var olan düzenlemeler yetersiz kalacaktır ve hukukumuzda yeni düzenlemeler yer alacaktır.04/10/2020
1 “Marktforschung: Von wegen 400.000 Drohnen in der Luft”, “Drohnen Journal” Dergisi, 05/08/2020
2 “Current Unmanned Aircraft State Law Landscape”, National Conference of State Legislatures Derneği Yayını, 04/01/2020
3 19. Ceza Dairesi’nin 2018/6443 E., 2018/11497 K. Sayılı Kararı
Av. Burçin SUNGUR
İstanbul Barosu Avukatı